Nieuwsgierigheid:
Hoe nieuwsgierigheid wordt teweeggebracht

“De deelneming der meeste mensen bestaat uit een mengsel van nieuwsgierigheid en gewichtig doen.”  (Marie von Ebner-Eschenbach, resp. 1858-1909)

1.1    De interesse van mijn buren

Mijn buren hebben vanaf het begin dat we hier wonen nauwelijks tot geen interesse in ons getoond, vreemd want hun zoontje is even oud als onze dochter. Tot ik een week na de eindexpositie ineens een beetje teveel interesse kreeg. … Na dit voorval besproken te hebben met mijn vriend, kwamen wij erachter dat dit blafincident hooguit 1 keer ‘s nachts voorgekomen zou kunnen zijn, twee weken geleden tijdens ons afstudeerfeest, want daar was mijn vriend ook bij. Normaal gesproken is er altijd een van ons ‘s nachts thuis. Een dag later begin ik erover tegen de desbetreffende buurvrouw; . Mijn buurvrouw was praktisch buiten zinnen, en liep boos weg waarop haar man hetzelfde gesprek met mij aanging.  Nadat ik wederom mijn verhaal had verteld, sloeg het gesprek om in allerlei beschuldigingen , dit laatste komt overigens zelden voor. Maar desondanks was ik met stomheid geslagen, niet zozeer vanwege de beschuldigingen, maar doordat mijn buren mij zo goed bleken te kennen en dat uitsluitend vanwege een nachtelijke blafepisode van mijn honden.

Misschien had ik voor een beter contact met de buren wat meer herrie moeten maken, of misschien moet ik niet zo geïnteresseerd zijn in mensen die naast ons wonen, ik weet het niet. Inmiddels laten ze ons als vanouds weer links liggen dus veel is er ook niet veranderd.

1.2    Ik, hooggeëerd publiek

Laatst op vakantie had iedereen zin om te zwemmen, behalve ik. Maar als je op vakantie bent met een peuter kan je niet weigeren denk ik altijd maar. Mamma mee! Zonder badpak en met een tijdschrift ben ik meegegaan, om me maar eens te gaan verdiepen in de zwaar onnodige in’s en out’s van de laatste mode. Eenmaal in het zwembad aangekomen word je als mamma door een peuter toch erg gemakkelijk aan de kant gezet voor het waterparadijs. Aanvankelijk begon ik in mijn tijdschrift te bladeren, maar mijn blik dwaalde telkens terug naar het water. En wat bleek dit was voor mij de gelegenheid bij uitstek om eens, als hooggeëerd publiek, aan de rand van het zwembad het watertheater te aanschouwen.

Twee conclusies kon ik er na een minuut al uit herleiden; enerzijds was mamma helemaal niet nodig om pret te hebben in het water en anderzijds is het voor mamma veel leuker op het droge. Zelden heb ik zo genoten van mijn ukkepuk en dat ondanks ze buiten mijn gehoorbereik was. Van de glijbaan af en gieren van de lach, wat zonder geluidsgolven trouwens net zo aanstekelijk is. En heel stoer, pappa van het krokodil-vormige luchtbedje afduwen en zelf door het 60 centimeter diepe water lopen naar het trapje om vervolgens weer gierend van de glijbaan af te gaan.

Mijn dochter is stoer, trots en vrolijk! De in’s en out’s van de mode van deze zomer zou ik daarentegen niet uiteen kunnen zetten, maar dat lijkt me verder ook niet erg enerverend.

1.3    Verstoren en Openhouden

Nieuwsgierigheid is een natuurlijk onderzoekend gedrag dat voorkomt bij de mens en andere diersoorten, dat leidt tot verkenning, onderzoek en leren. Met de term nieuwsgierigheid kan zowel het gedrag, als de onderliggende emotie worden bedoeld. Het is noodzakelijk voor het voortbestaan, kortweg gesteld bestaat er zonder nieuwsgierigheid geen vooruitgang; geen innovatie. De stagnering van innovatie kan, zoals verwacht, op bepaalde vlakken voor grote problemen zorgen, dit even terzijde. Nieuwsgierigheid kan op diverse manieren worden veroorzaakt. Enerzijds worden we voornamelijk overtuigd,  de meest banale vorm van het nieuwsgierig maken. We worden gevoed door de informatie, veelal gaat het hierbij om een navelstrengconstructie; we hoeven bijna niks meer te doen om informatie te krijgen. Anderzijds worden we ook vaak geprikkeld. Hierbij gaat het er vooral om dat we ons, door middel van een motivatie, als onderzoeker opstellen. Dit laatste is voornamelijk ‘the way to go’ op het gebied van innovatie. Maar gezien dat innovatie het eindproduct is van lang bewandelde paden na nieuwsgierigheid laten we dit onderwerp echt even terzijde.

Hoe gaat ‘het nieuwsgierig maken’ nou precies in zijn werk? Bestaat er een bepaald basisstramien voor, of gaat dat allemaal vanzelf? Roland van der Vorst, de schrijver van “Nieuwsgierigheid, Hoe wij elke dag worden verleid”, stelt dat de methoden om nieuwsgierigheid teweeg te brengen het achterhouden, vragen, verstoren en openhouden zijn.

Voorbeelden van de twee laatste methodieken kwam u vermoedelijk al in de voorgaande parabels tegen, in de vorm van overtuiging. De nieuwsgierigheid en bemoeizucht van mijn buren werd door een verstoring van de dagelijkse beslommeringen in gang gezet, maar is doordat de verstoring niet lang heeft aangehouden snel weer verwatert. De mens is, zo stelt van der Vorst, minder loyaal aan kleine verschillen van het dagelijks leven. Al zouden mijn honden iedere nacht tot in het holst van de nacht kabaal maken, dan zouden mijn buren waarschijnlijk tot actie overgaan, maar zich daar niet gemakkelijk bij voelen. De mens als gewoontedier gaat een verandering als deze bij voorkeur uit de weg. Door mijn zwembad perikelen enigszins open te laten voor mijzelf heb ik een vrij enerverende middag gehad.

Door standpunten en inzichtelijke objecten open te houden, ontwikkel je de mogelijkheid tot de ontwikkeling van emoties, verklaringen en interpretaties. Hetgeen ik in mijn werk ook vaak probeer te bewerkstelligen. Waardoor je bij wijze van een cadeautje je eigen mening kan ontwikkelen. Volgens ‘van der Vorst’ moet je hierin wel een balans zien te vinden. Te open leidt namelijk al snel tot vervreemding, maar te gesloten leidt weer tot verveling.

1.4    Familiegeheimen

De koloniale oorlog in Nederlands-Indië van 1942 tot 1947 zoals staat omschreven in het boek ‘Een staat in wording’ van Cas Oorthuys, waarvan iedereen altijd denkt dat het tot 1945 duurde. Is een, zo niet vergeten dan wel verdrongen, periode in de geschiedenis van mijn familie. In tegenstelling tot de oorlog die gelijktijdig in Europa woedde, zijn er louter flarden over van wat voor hen een verschrikkelijke turbulente tijd moet zijn geweest. Mijn familie heeft net als Nederland, terzijde genomen dat de redenen hiervoor respectievelijk varieerden, moedwillig gebroken met deze tijd. Om enerzijds een nieuw leven te starten in Nederland en anderzijds om de kinderen en kleinkinderen niet te verontrusten over wat ze zoal voor akeligs hadden meegemaakt.

Desondanks ben ik wel altijd geïnteresseerd geweest in mijn familiegeschiedenis, in tegenstelling tot mijn moeder die er niks van wil weten. En zegt totaal geen interesse te hebben voor het land. Zij was een jaar of drie toen zij in Nederland als vluchteling aankwam en weet gelukkig niet veel meer van die tijd.

Mijn oma, van wie ik het lievelingskleinkind was heeft er tegen mij weinig tot nooit over gesproken, maar ik zag de pijn in haar ogen wel als ik met haar over Soerabaja sprak. Naast dat zij het moeilijk vond over die tijd te praten, was ik ook zeker te jong om allerlei nare verhalen te horen over oorlog en onderdrukking.

Ze vertelde mij over het algemeen louter mooie verhalen over haar huis aan de Prinsenstraat op Soerabaja en over de vruchten uit haar boomgaard.

Maar heel uitzonderlijk kwam het voor dat zij kleine flarden losliet over het feit dat mijn oom werd mishandeld door leeftijdsgenoten. In Indonesië werd hij uitgemaakt voor Belanda; een Nederlandse zonder Aziatische voorouders en in Nederland voor een Pinda; wat weer een verwarring is tussen Indische mensen en Chinese pindaverkopers. Het zijn nog immer behoorlijk denigrerende scheldnamen voor als je zo jong bent. Ook heeft zij een keer losgelaten dat mijn opa gevangen had gezeten, maar dit was voor mij in mijn jeugd nog vrij abstract. Door het gebrek aan informatie ben ik naar mijn mening altijd nieuwsgierig gebleven naar die tijd in dat verre land, waar ik ten dele thuis hoor, wat ik nooit heb bezocht.

Ach, “rumah saya dimana” (Ernst Jansz, 1980, bet. waar is mijn huis).

1.5    De bevrediging van de weetlust

Mijn nieuwsgierigheid is door de jaren heen ongemerkt door de behoedende kwaliteiten van mijn familie gemuteerd naar een weetlust, die ik niet heb weten te sussen door de flarden die ik me vanuit mijn jeugd herinner. Mijn vragen heb ik op verscheidene wijze beantwoord. Gezien niet onbelangrijke facetten van de problematiek die ik tegen zou komen is dat mijn familie er niet over wil òf kan praten en dat mijn oma al geruime tijd geleden is overleden.

Allereerst ben ik aan de hand van de flarden uit mijn geheugen, gedreven door een bepaalde moderne behoudendheid, te rade gegaan op het internet. Daar vond ik onder andere dat veel Indische mannen voor het KNIL moesten werken. Daar moesten zij meehelpen de “Nederlandse” grond beschermen tegen de Jappen, zoals mijn oma dat altijd zei. Bij familieleden, die er nog enigszins iets vanaf weten en na wat soebatten wilden zij wel over praten. Hierdoor ben ik erachter gekomen dat mijn opa niet bij het KNIL mocht omdat hij onder andere afgekeurd werd op zijn ogen. Desondanks kon hij het Nederlandse leger toch bijstaan in de vorm van stoffelijk overschot ruimen, een vrij erkentelijke taak in de ruimste zin van het woord. Van Java, zo leerde internet mij, kwamen de meeste inheemse beroepsmilitairen van het KNIL. Naar schatting zijn er 9000 Javaanse militairen omgekomen, hoeveel van deze Javanen heeft mijn opa moeten bergen en met hoeveel van deze mannen was hij vroeger bevriend?

Hier heeft hij, naar het schijnt, logischer wijs tot het einde van zijn leven verschrikkelijke nachtmerries over gehad.

Ook heeft hij in krijgsgevangenschap gezeten, maar er is geen haan meer die daarnaar zal kraaien.

Bovendien ben ik een vrij amusante anekdote te weten gekomen uit de kindertijd van mijn oma en oudtante. Het herenhuis, waar drie generaties van mijn familie woonde, op Soerabaja, had in de badkamer een badkuip die in de grond was ingebouwd. Soms als ze in bad moesten zeepte ze snel de vloer van de badkamer in, zodat ze met de grootste lol het bad konden inglijden. Waarna ze een boze baboe achter zich aankregen, want zij was als kindermeisje verantwoordelijk voor het verzorgen van de kinderen en daar hoort ook het opruimen van de door hen veroorzaakte troep bij.

1.6    Achterhouden en Vragen

Het achterhouden van familieverhalen riep bij mij, zoals bij menig ander persoon in mijn situatie, de hunkering om meer te weten te komen. Door het aanbrengen een van grens, zoals tussen mijn wereld en het vroegere leven van mijn familie, stelt van der Vorst is de nieuwsgierigheid geschapen, in dit geval door degenen die de familiegeschiedenis van mij weghielden. De anticipatie voor mijn onderzoek is dus gewekt door de minimale informatie van mijn grootmoeder en anderen. In de tijd dat ik aan mijn beknopte onderzoek naar mijn familiegeschiedenis begon, ging ik uit van een geregisseerde afloop. Dat wil zeggen dat, net zoals in een film of een boek, ik op voorhand wist dat ik iets zou aantreffen, wat het waard zou zijn om te weten.

Vergelijkbaar met de openingsscène van een film, die vaak ingericht is met het kaliber van een teaser, waarbij een interessant gegeven wordt vrijgegeven. Dit heeft tot resultaat dat de kijker, binnen een luttele 2 minuten, als geketend aan de buis zit te wachten en te smachten tot de ontknoping.

In feite groeien we door te vragen, hetgeen gebruikelijk de hypothese omvat, het geruststellen van de prikkelingen van je nieuwsgierigheid zou in principe moeten zorgen voor vooruitgang. Maar ik vraag me op dit punt af, of ik iets heb gehad aan mijn onderzoek naar mijn familie geschiedenis. Maar eigenlijk is de vraag of het uitzoeken van de pijnlijke geschiedenis van mijn familie wel zo innoverend is. Enerzijds snap ik er meer van wat mijn familie in die tijd bewogen heeft om naar Nederland te verhuizen. En waarom mijn moeder, ooms en tantes altijd zoveel ontzag voor mijn opa hadden. Maar anderzijds had ik dit mezelf misschien liever willen besparen, gezien het tragische gehalte van mijn bevindingen. Niettemin heb ik het idee dat ik door mijn onderzoek en de antwoorden op mijn vragen, meer een dialoog aan kan gaan met mijn familiegeschiedenis, en hierdoor meer duidelijkheid kan scheppen, waarom mijn familie is zoals ze is.

Nieuwsgierigheid: ik kan het iedereen aanbevelen!
Maar nu is de vraag; hoe breng je nu daadwerkelijk nieuwsgierigheid teweeg?

Het gebruik maken van het veroorzaken van nieuwsgierigheid als motief in de kunst kan de  kunstenaar gemakkelijk afgaan, mits hij over een unieke allure beschikt en zich zijn kwaliteiten eigen heeft gemaakt.  Tevens is van groot belang hiermee consistent om te gaan zodat het werk herkenbaar wordt. Maar daar tegenover staat dat er onophoudelijk transformaties moeten plaatsvinden, zodat de unieke allure niet door hemzelf aangetast wordt.